16 Nisan 1916’da İstanbul’da doğan, 13 Aralık 1979’da yine İstanbul’da ölen Behçet Necatigil, radyo oyunu, deneme, eleştiri, sadeleştirme ve çeviri alanlarında da emek vermiş olmakla birlikte, onun asıl önemi, Cumhuriyet dönemi Türk şiirinde kendine özgü bir yeri dolduruyor olmasından gelir. İlk şiirinin yayımlandığı 1935’ten son şiirlerini yazdığı 1979 sonlarına dek 750’yi aşkın şiire imza atmış, yaşadığı dönemde beli- ren çeşitli şiir anlayışlarına yakınlık ve ilgi duymakla birlikte kendine özgü diyebile- ceğimiz bir şiir dilini oluşturup geliştirmiştir. Bu dil, oldukça ürkek, kısık ama çok çağrışımlı ve derin bir dildir. Benliğini gerçekliğin çemberiyle kuşatılmış bulan şair, bu çemberi aşmak veya genişletmek çabasında hayâlperest veya ülkücü atılımlara yönelmek yerine makul ve mütevekkil davranmayı tercih eder. Gündelik hayatın küçük sorunlarını şiirleştirirken bile, insanlık durumunu düşündürecek tespitlere yönelmemizi sağlar.

Şiirin içerikten çok biçim sanatı olduğuna inanan Behçet Necatigil’in tema- ları, hayatın hemen her dönemini ve sorununu yansıtan bir çeşitlilik gösterir. Bu çalışma, onun şiirlerinde “Allah ve din” çevresinde beliren duyuş, düşünüş, yaşantı ve yönelişleri belirlemek niyetindedir.

Behçet Necatigil, Allah’ın varlığına inanır. Bu inancını açıklamaktan çekin- mez. Haziran 1943’te Tahir Alangu’ya yazdığı bir mektupta şöyle der: “Allah’ın büyük lütuflarından biri muhakkak sudur. İçme suyunun azizlik ve kıymetini bu alev sıcakta ancak bizim gibiler anlar. Bir gün içme suyuna karşı duyduğum minnet bor- cunu bir şiirle ödemek lâzım.”130 Eylül 1961 tarihinde Salah Birsel’e yazdığı mek- tupta: “ ... Allah’ın izniyle hepsini elden geldiğince yapmaya çalışacağız.”2der.

Orhan Ural ile tanıştığında, onu akşam yemeğine “Allah ne verdiyse yeriz.” diyerek davet etmiştir.3Ali Püsküllüoğlu’na yazdığı 16/17 Mart 1978 tarihli mektubunda:4“.. üç yıl tez geçer, Tanrı ömür verirse.” demiştir. Bu ifadeleri, gündelik dilin olağan kulla- nımına girmiş sıradan sözler saymak, şuurlu bir seçimi yansıtmayacağını düşünmek mümkündür. Ancak ülkemizde pek çok aydının “fikri hür, vicdanı hür, irfanı hür” olmanın ölçüsünü, -başta Allah olmak üzere- bütün mukaddesleri inkârda bulduğunu hesaba katacak olursak, Necatigil’in bu ifadelerine hususi bir kıymet atfet- mekten kendimizi alamayız.

Önce, Necatigil’in şiirlerinde Tanrı ile ilgili olarak daha çok konuşma dilin- den yansıyan, anonimleşmiş diyebileceğimiz ifadeleri görelim: “Bu berbat düşünce- ler saatinde/ Tanrım, başı boş bırakma beni!” (Gece Vakti)5“Eşyalar kendi dillerinde konuşur: /Yalnızlık Allah’a mahsus” (Başlıksız Şiir)6“Allah yardımcım olsun” (İlkteş- rin)7“Allah kısmet ederse / Kalkıp geleceğim” (Sade)8“Allah’ın talihsiz kulları” (Renkli Fener)9“Emanet ol Tanrı’ya” (Sokaktan Gelmek)10“Allah günah yazmasın” (Ayrı Evlere Çıkmak)11“Tanrı onları dört gözden ayırmasın” (Korku)12“Hani derler ya, Tanrı / Ayırmasın kimseyi / (mutluluk) gördüğünden” (Esnaf)13

Şimdi de Behçet Necatigil’in Allah’a dair şahsî duyuş ve düşüncelerini sı- rayla gözden geçirelim. 1935 Mart’ında yazdığı Geceler14şiirindeki şu iki mısra, önemli bir tespiti ve itirafı yansıtıyor:

Allah’tan, ümitlerden uzak! Azabını bir ben bilirim.

27/28 Ocak 1936 tarihli Son Gürlüğü15şiirinde inançla birlikte ümit de görülür:

Beni beklese Gayyâ Yolum kesse eşkıyâ Bağlandım ben Tanrı’ya Verir son gürlüğü.

Şair, yabancı bulduğu, kaçmak istediği, rüyalarını bilen ıssızlaştıran şehre

karşılık, özlemini çektiği yeri şöyle tanımlar: Allah’ın gülümsediği uzak Bahçeler var mı… Çok uzaklarda

(Bahçeler)16

Rab-kul ilişkisini, insanlar arası dostluk ilişkisine dönüştüren bir şiir: Allah’la Dargın17:

Yıllar var ki Allah’la dargınız, Birbirimizi arayıp sormuyoruz artık.

Ne benim, o başucumda olmazsa uyuyamadığım kaldı; Ne de onun, beni her görüşünde duyduğu rahatsızlık.

İçtiğimiz su ayrı gitmezdi eskiden;

Gülerdik beraber, gülersek; ağlarsak, beraber ağlardık.

Bilmiyorum şimdi o, nerdedir, ne yapar? Benim dört yanımda yalnızlık, yalnızlık.

Yakarış18şiirinde de aynı senli-benli edâ görülür: Allah’ım, görüyorsun, üşümüşüm,

Uzatsan da sıcak kanatlarını Altına giriversem.

Cenap Şehabeddin’in Münâcât’ındaki: “Söyle ey Tanrı, dizlerin nerde?” mıs- raını hatırlatan, bu Tanrı’yı cisimleştirici tavır, tenzîh hassasiyetine aykırı görülebilir. Ancak bu noktada Mehmet Akif’in Tevhid yahut Feryad şiirindeki şu mısraları hatırlamak, durumu anlayışla karşılamamıza yardımcı olabilir:

Bâkîyi beşer her ne kadar etse de tenzîh Fâniyyeti îcâbı eder kendine teşbîh

Itlâka nasıl yol bulabilirsin ki tefekkür? Eşbâhı görür eyler iken rûhu tasavvur!19

1939 yılında yazılmış üç şiir üzerinde duralım.

Nedamet20şiirinde yalnız kalan iki sevgilinin “yıllardır sakladıkları duyguyu açığa vurup”, şehvetin cazibesiyle birinin “kalbi, kaynayan bir kuyu”, öbürünün “ruhu, çalkalanan bir deniz” gibi kabarmasına rağmen, sırf Allah korkusuyla kendi- lerini dizginleyip “uykuyu çocuklar gibi saf bekleyişleri” anlatılır. Ama bu durum, pişmanlıkla anılır: “Ve yok mu Allah’tan korkuyu / Atabilsek üstümüzden ikimiz..” denmektedir. Fakat, Allah korkusunun atılamadığı da bir gerçektir.

Geceye övgü mahiyetindeki Gecede21şiirinde Allah’a şükredilir: “Mâdem rabbim şükrolsun himayesini / Esirgemez zerre kadar gecede.”

Akşamlar, Savaş Sonu22şiiri, hayat kavgasında bitkin düşen insanın duru- munu ve Tanrı’ya sığınışını dile getirir:Güneş dağın ardına Ateş kanıma düştü.

Gölgeler duvarlara Elim yanıma düştü..

Secdelerdeymiş Allah Bulmak alnıma düştü.

Bedbaht kulu teselli Artık Tanrıma düştü.

Aile23şiirinde, akşam saatlerinde, aile mutluluğunun bir çeşit şükürle karşı- lanışı, şu mısralarla ifade edilir:

İniyor üstüme yavaştan Allah’ın beyaz bulutu, Kederlerimi unutmuşum.

Şair, hastalara, sakatlara seslendiği Kısık24şiirinde şu mısralarla, iman ve in- kâr psikolojisinin bir yönüne de işaret etmiş olur:

Hepsi Allah’tan oldu

Sağlamlar söyler ancak Allah’ın yokluğunu

Bir ufak sivilce, bir ufak kaza, büyüyen bir kanser Onları o zaman görmeli.

İnsanın son sığınağı Allah olduğu gibi, kâinatı tanzim ve idare eden de Biraz sabır, küçük çocuk, biraz sabır, Ama, Allah’ın koyduğu yerde, Yıldızlar dâima yalnızdır.

(Yıldızlar)25

Haksızlık ve zulüm, her yanı sarmış görünse de, Allah’ın nihâî ve mutlak

adaletine inanmak ve güvenmek gerekir: İşleri baştan başa hile Benim diyenleri gördük. Bırakmaz bizi böyle Allah büyük.

(Kazıkçılar Yokuşu)26

10 / 11 Eylül 1949 gecesinde yazılmış başlıksız bir şiirde şu mısraları oku- yoruz:27

İnsanlar ölünce

Birer yıldız olurmuş gökyüzünde Allah’ım bana gerçek yıldızları göster Yıldızları arayınız mümkünse.

Fakat, Yıldızlara Bakmak28adlı radyo oyununda da anlatıldığı gibi, herkes yıldızları göremez. Çünkü, gözünü dünya işleri bürümüş bir kişinin gökte yıldızları, yerde çiçekleri görmeye vakti, imkânı ve nihayet kabiliyeti kalmamaktadır.

Yeryüzü gurbetinin tuzaklarla dolu düzeni, hasreti dindirmeye fırsat ver- memektedir:

Tanrı sizi acılarla besliyor Ondan bile faydalanamazsınız Gökler uçar gider de üstünüzden

Hep uzaktan merhaba, uzanamazsınız.

(Sergi)29

Gecede Hatırlamak30şöyle başlar: Akşam oldu Tanrı dünyasına baktı Yorulmuş bitkin, dinlenmesi için Uykuları saldı.

“Uykunuzu dinlenme vakti kıldık; geceyi bir örtü yaptık.” meâlindeki âyetleri31hatırlatan bu mısralardan sonra, her şey uyurken, “eski tazeliğinde bir yürük ha- yal”le uyanan insan, Tanrı’dan kaçmanın imkânsızlığı ile yüz yüze kalır:

Çıplaklığı çirkin, Tanrı’ya karşı Gözlerinin üstünde bir zalim ışık Kapısız odalarda aydınlıkta kaldı.

Işığın “zalim” görünmesi, bir günahı aydınlatışından da olabilir, aczin verdiği çaresizlik ve öfkeden de.

Behçet Necatigil, insanın Tanrı ile münasebetlerinin istikrarsız oluşunda, itaat ile isyanın peş peşe gelişinde, içinde yaşadığımız çağın şartlarının da suçlu olduğunu düşünmektedir:

Demin ezan okundu, uydum Tanrı çağrısına Derken yollara düştüm, dik açı bacakların Birleştiği nokta

Suç benim miydi, çağ.

(Çember)32

Allah’ın insana verdiği çeşitli nimetler karşısında tavrımızın nasıl olması ge- rektiğine ışık tutan bir dörtlük:

Türlü garnitürleri yaşamanın Yalın ekmek bulduk da garnitür Kork fazla olandan

Tanrı’ya isyan olur.

(Garnitür)33

Hayatı ilâhî hikmet açısından yorumlayan ve bize az çok Yunus Emre’yi hatırlatan bir şiir, Bir Bir Daha Bir Daha34

Tanrı imtihan eder Tekrar imtihan eder Kul hazır ümitler Kendi öyle zanneder.

Kiminde hafif geçer Hattâ bir şey sorulmaz Kiminde bu kaçıncı Çokları isyan eder.

Değişik konular Ne belli bir kitap Ne bunca hastalıklar Birbirine benzer.

Ezelden yazılmışsa

Geçilir ince köprü Herkes mutlu olamaz Boşunadır çareler.

Onu neye bıraktı Sır gözetir Tanrı Kutsal aydınlığına Sırları kalkan eder.

Sırları anlayamayanlar, ardındaki kutsal aydınlığı göremeyenler, “boşluk” içindedirler. Dalar35şiirinde bu gerçeğe işaret edilir:

Her yol bir yerde biter Herkes bir yol bir çarşı Orda alışverişler

Ya bir boşluk, ya Tanrı Gördüm evlere evlere.

19 Mayıs 1979 tarihinde yazdığı Duyuru36şiiri şöyle: Ezanlar okunuyor

Tanrı’ya çağrı Kiminin her an içinde Kiminin duymadığı.

Şiirler yazılıyor İçlerinde sancı, Kiminin her an içinde Kiminin tınmadığı.

Mezarlar kazılıyor Geçeğe ulaştırıcı Kiminin her an içinde Oralı olmadığı.

Necatigil’in Tanrı çağrısı ile şiiri birlikte anışı, dikkat çekicidir. Bu du- rum, “din”, “sanat” ve “ahlâk” müesseselerinin, “bilim”, “politika”, “ekonomi” gibi maddî müesseseler karşısındaki, ister istemez ilâhî-metafizik vasıflar taşıyan mahi- yet ve menşe’ birliğini hatırlatıyor.37

Behçet Necatigil’in şiirlerinde peygamberler tarihinden, evliya menkıbele- rinden, tasavvuf kültüründen , ahlâk ilkelerinden yansıyan, dolayısıyla din ile bağ- lantılı sayılabilecek pek çok motif vardır. Ancak bunlar, bağımsız temalar halinde olmayıp reel hayatın çeşitli yönlerine ışık tutan yardımcı unsurlar mahiyetindedir.

Dinin gerek ferdî yaşantı, gerek sosyal müessese olarak bazı tezahürlerin- den söz edilen birkaç şiir üzerinde daha durmak istiyorum. Necatigil, 18 Haziran 1939 tarihli Cuma Günleri38şiirinde, “Cumaları dâim, ikindiden sonra” akrabaları ve annesi için “Çocukluğumun iklimini taşıyan Yâsin / Mübarek ruhunu bulur mu bil- mem” diyerek Yâsin okuduğunu, sonra “bir hafta süren matem”in yeniden başla- dığını anlatır. Yıllar sonra İranlı yazar Sadık Hidayet’ten çevirdiği Kör Baykuş ro- manında, 17 numaralı dipnotta şu cümlesini görüyoruz: “Cuma akşamları, bizde de ölmüşlerin ruhuna Yâsin okunurdu.”39Bu cümle nasıl yorumlanabilir? Türk insanı, gerçekten ölmüşlerinin ruhlarına Yâsin okumayı artık bırakmış mıdır? Yoksa Necatigil, kendisinin ve çevresinin Yâsin’den uzaklaştığını görmekle, bütün ülkeyi de öyle mi zannetmiştir?

Yanlış yorumlamıyorsam, çok üstü kapalı bir biçimde “yoksun kalmış ve yok sayılan” halk ile, “gözlerinde doğmayacak bir güneşin özlemini” taşıyan gençlik arasındaki çatışmayı dile getiren Siyah Beyaz40şiirinde, çatışmanın sorumluları olarak; “yaşanan zaman”, (dökülen ve deli) “kan”, “herkes” veya “sen ben kavgası” ile birlikte “din” de sayılmaktadır.

Burada mutlak ve mücerret mânâda dinin mi, yoksa sosyal bir vâkıa olarak dinin mi söz konusu edildiği, tartışmaya açık bir durumdur.

Ülkemizin terör batağına saplandığı, cinayetin kahramanlık sayıldığı, suçlu- ların yakalan-a-madığı veya cezalandırıl-a-madığı bir dönemde, 1979 yılında yazdı- ğı, başlık konulmamış bir şiirinde Behçet Necatigil, dini bir hukuk düzeni olarak savunma gereği duymuştur:41

Ben en Türkçe sözlüklerde bile diri Bir sözle başlarım söze:

Kısas – önce onu analım. Kapalı mı kapı iyi

Zil çalmaz değil mi iyi Perdeler de inik iyi Kendimize dönelim şimdi.

Bu özümüzde dönüş çağrısının “kapalı kapılar”, “inik perdeler” ardında ya- pılmasının kanaatimizce üç sebebi olabilir:

1. Necatigil’in mizacındaki çekingenlik,

2. Kısas’ı savunmanın yürürlükteki kanunlar önünde “devletin temel ni- zamlarını dînî esaslara göre tebdîl ve tağyîr” suçlamasına maruz kalacağı endişesi,

3. Kendimize dönüş için en sağlıklı metodun meydanlara dökülerek ba- ğırmak değil, gizli köşelere çekilerek hazırlanmak olduğunu düşünüş. Bu muhte- mel sebeplerin üçünün de aynı oranda geçerli ve etkili olduğunu söyleyebiliriz.

Bütün bu örneklere bakarak şu sonuçlara ulaşabiliriz:

1. Behçet Necatigil, ailesinden tevarüs ettiği Allah inancını ve din duygusu- nu, kendi hayatında ve yansıtmaya çalıştığı orta hâlli insanların hayatla- rında yer aldığı ölçüde şiirine de taşımıştır.

2. Öteki şiirlerinde olduğu gibi Allah ve din temalarını işlediği şiirlerinde de, dil ve anlatım, önceleri Garip şiirine yakın bir yalınlık ve doğrudanlık taşırken, zamanla divan ve tasavvuf şiirinden de yararlanan bir doğrul- tuya girmiş, böylece çeşitli çağrışımlara açık bir yoğunluk ve kapalılık ka- zanmıştır.

3. Allah inancına ve dine ilişkin temalar, Behçet Necatigil şiirinde bir aşk ve ülkü konusu olarak değil, hayat ve benlik algısının unsurları olarak yer almıştır.

IN BEHCET NECATIGIL’S POETRIES ALLAH AND RELIGION

İbrahim Demirci

Behcet Necatigil has conveyed belief of God and sense of religion which he inherited from his family to his poetry in the way that he showed in his life and average people had in their lives. Like in his other poems, in the course of time language and expression have taken into the direction in which they made use of diwan and mystical poetry in his poems having the themes of God and religion as well. They used to have simplicity and direction similar to the Garip poem. In this way, they have gained intensity and obliqueness exposed to various evocations. The themes concerning the belief of God and religion have occurred in the poetry of Behcet Necatigil as the elements of life and self- respect, rather than the subject of love and ideal.

İbrahim DEMİRCİ

Edebiyat Öğretmeni

------

1Mektuplar, Behçet Necatigil, YKY, 1996, s. 55.

2Hürriyet Gösteri, S. 85, Aralık 1987.

3Orhan Ural, “Anılarda Necatigil”, Türk Dili, S. 366, Haziran 1982.

4Türk Dili, S. 363, Mart 1982.5Şiirler I, s. 9.

6Şiirler IV, s. 49.

7Şiirler I, s. 19.

8 a.g.e., s. 21.

9 a.g.e., s. 86.

10a.g.e., s. 193.

11a.g.e., s. 185.

12Şiirler II, s. 149.

13Şiirler III, s. 273.

14Şiirler IV, s. 36.

15a.g.e., s. 18.

16Mehmet Kaplan, vd. “Atatürk Devri Türk Edebiyatı II, Kültür B.Y. Ankara, 1982, s. 1281.

17Şiirler IV, s. 118.

18Şiirler I, s. 118.

19Safahat, 7. Bas. İnkılâp ve Aka Y., İst. 1996, s. 17.

20Şiirler IV, s. 40.

21a.g.e., s. 41.

22a.g.e., s. 37.

23Şiirler I, s. 24.

24Şiirler IV, s. 56

25Şiirler I, s. 75

26a.g.e., s. 122

27Şiirler IV, s. 57

28Radyo Oyunları I, s. 17-31

29Şiirler I, s. 207

30a.g.e., s. 320

31Kur’ân-ı Kerîm, LXXVIII / 9-10 (Nebe’)

32Şiirler II, s. 154

33Şiirler III, s. 101

34a.g.e., s. 180

35Şiirler III, s. 202

36Şiirler IV, s. 131.

37Bu konuda geniş, karşılaştırmalı ve ayrıntılı bir değerlendirme için Bkz. Doğu ve Batı Arasında İslâm, Aliya İzzetbegoviç, çev. Salih Şaban, Nehir Y. İst. 1987.

38Şiirler IV, s. 43.

39Kör Baykuş, Sadık Hidayet, çev. Behçet Necatigil, Varlık Y., İstanbul , 1977, s. 44.

40Şiirler II, s. 147.

41Şiirler III, s. 360.

16 Nisan 1916’da İstanbul’da doğan, 13 Aralık 1979’da yine İstanbul’da ölen Behçe İbrahim Demirci SÜİFD / 18 192 ğunu hesaba katacak olursak, Necatigil’in bu ifadelerine hususi bir kıymet atfetmekten kendimizi alamayız. Önce, Necatigil’in şiirlerinde Tanrı ile ilgili olarak daha çok konuşma dilinden yansıyan, anonimleşmiş diyebileceğimiz ifadeleri görelim: “Bu berbat düşünceler saatinde/ Tanrım, başı boş bırakma beni!” (Gece Vakti)5 “Eşyalar kendi dillerinde konuşur: /Yalnızlık Allah’a mahsus” (Başlıksız Şiir)6 “Allah yardımcım olsun” (İlkteşrin)7 “Allah kısmet ederse / Kalkıp geleceğim” (Sade)8 “Allah’ın talihsiz kulları” (Renkli Fener)9 “Emanet ol Tanrı’ya” (Sokaktan Gelmek)10 “Allah günah yazmasın” (Ayrı Evlere Çıkmak)11 “Tanrı onları dört gözden ayırmasın” (Korku)12 “Hani derler ya, Tanrı / Ayırmasın kimseyi / (mutluluk) gördüğünden” (Esnaf)13 Şimdi de Behçet Necatigil’in Allah’a dair şahsî duyuş ve düşüncelerini sırayla gözden geçirelim. 1935 Mart’ında yazdığı Geceler14 şiirindeki şu iki mısra, önemli bir tespiti ve itirafı yansıtıyor: Allah’tan, ümitlerden uzak! Azabını bir ben bilirim. 27/28 Ocak 1936 tarihli Son Gürlüğü15 şiirinde inançla birlikte ümit de görülür: Beni beklese Gayyâ Yolum kesse eşkıyâ Bağlandım ben Tanrı’ya Verir son gürlüğü. Şair, yabancı bulduğu, kaçmak istediği, rüyalarını bilen ıssızlaştıran şehre karşılık, özlemini çektiği yeri şöyle tanımlar: Allah’ın gülümsediği uzak Bahçeler var mı… Çok uzaklarda (Bahçeler)16 Rab-kul ilişkisini, insanlar arası dostluk ilişkisine dönüştüren bir şiir: Allah’la Dargın17: 5 Şiirler I, s. 9. 6 Şiirler IV, s. 49. 7 Şiirler I, s. 19. 8 a.g.e., s. 21. 9 a.g.e., s. 86. 10 a.g.e., s. 193. 11 a.g.e., s. 185. 12 Şiirler II, s. 149. 13 Şiirler III, s. 273. 14 Şiirler IV, s. 36. 15 a.g.e., s. 18. 16 Mehmet Kaplan, vd. “Atatürk Devri Türk Edebiyatı II, Kültür B.Y. Ankara, 1982, s. 1281. Behçet Necatigil’in Şiirlerinde Allah ve Din SÜİFD / 18 193 Yıllar var ki Allah’la dargınız, Birbirimizi arayıp sormuyoruz artık. Ne benim, o başucumda olmazsa uyuyamadığım kaldı; Ne de onun, beni her görüşünde duyduğu rahatsızlık. İçtiğimiz su ayrı gitmezdi eskiden; Gülerdik beraber, gülersek; ağlarsak, beraber ağlardık. Bilmiyorum şimdi o, nerdedir, ne yapar? Benim dört yanımda yalnızlık, yalnızlık. Yakarış18 şiirinde de aynı senli-benli edâ görülür: Allah’ım, görüyorsun, üşümüşüm, Uzatsan da sıcak kanatlarını Altına giriversem. Cenap Şehabeddin’in Münâcât’ındaki: “Söyle ey Tanrı, dizlerin nerde?” mısraını hatırlatan, bu Tanrı’yı cisimleştirici tavır, tenzîh hassasiyetine aykırı görülebilir. Ancak bu noktada Mehmet Akif’in Tevhid yahut Feryad şiirindeki şu mısraları hatırlamak, durumu anlayışla karşılamamıza yardımcı olabilir: Bâkîyi beşer her ne kadar etse de tenzîh Fâniyyeti îcâbı eder kendine teşbîh Itlâka nasıl yol bulabilirsin ki tefekkür? Eşbâhı görür eyler iken rûhu tasavvur!19 1939 yılında yazılmış üç şiir üzerinde duralım. Nedamet20 şiirinde yalnız kalan iki sevgilinin “yıllardır sakladıkları duyguyu açığa vurup”, şehvetin cazibesiyle birinin “kalbi, kaynayan bir kuyu”, öbürünün “ruhu, çalkalanan bir deniz” gibi kabarmasına rağmen, sırf Allah korkusuyla kendilerini dizginleyip “uykuyu çocuklar gibi saf bekleyişleri” anlatılır. Ama bu durum, pişmanlıkla anılır: “Ve yok mu Allah’tan korkuyu / Atabilsek üstümüzden ikimiz..” denmektedir. Fakat, Allah korkusunun atılamadığı da bir gerçektir. Geceye övgü mahiyetindeki Gecede21 şiirinde Allah’a şükredilir: “Mâdem rabbim şükrolsun himayesini / Esirgemez zerre kadar gecede.” Akşamlar, Savaş Sonu22 şiiri, hayat kavgasında bitkin düşen insanın durumunu ve Tanrı’ya sığınışını dile getirir:
17 Şiirler IV, s. 118. 18 Şiirler I, s. 118. 19 Safahat, 7. Bas. İnkılâp ve Aka Y., İst. 1996, s. 17. 20 Şiirler IV, s. 40. 21 a.g.e., s. 41. İbrahim Demirci SÜİFD / 18 194 Güneş dağın ardına Ateş kanıma düştü. Gölgeler duvarlara Elim yanıma düştü.. Secdelerdeymiş Allah Bulmak alnıma düştü. Bedbaht kulu teselli Artık Tanrıma düştü. Aile23 şiirinde, akşam saatlerinde, aile mutluluğunun bir çeşit şükürle karşılanışı, şu mısralarla ifade edilir: İniyor üstüme yavaştan Allah’ın beyaz bulutu, Kederlerimi unutmuşum. Şair, hastalara, sakatlara seslendiği Kısık24 şiirinde şu mısralarla, iman ve inkâr psikolojisinin bir yönüne de işaret etmiş olur: Hepsi Allah’tan oldu Sağlamlar söyler ancak Allah’ın yokluğunu Bir ufak sivilce, bir ufak kaza, büyüyen bir kanser Onları o zaman görmeli. İnsanın son sığınağı Allah olduğu gibi, kâinatı tanzim ve idare eden de O’dur: Biraz sabır, küçük çocuk, biraz sabır, Ama, Allah’ın koyduğu yerde, Yıldızlar dâima yalnızdır. (Yıldızlar)25 Haksızlık ve zulüm, her yanı sarmış görünse de, Allah’ın nihâî ve mutlak adaletine inanmak ve güvenmek gerekir: İşleri baştan başa hile
22 a.g.e., s. 37. 23 Şiirler I, s. 24. 24 Şiirler IV, s. 56 25 Şiirler I, s. 75 Behçet Necatigil’in Şiirlerinde Allah ve Din SÜİFD / 18 195 Benim diyenleri gördük. Bırakmaz bizi böyle Allah büyük. (Kazıkçılar Yokuşu)26 10 / 11 Eylül 1949 gecesinde yazılmış başlıksız bir şiirde şu mısraları okuyoruz:27 İnsanlar ölünce Birer yıldız olurmuş gökyüzünde Allah’ım bana gerçek yıldızları göster Yıldızları arayınız mümkünse. Fakat, Yıldızlara Bakmak28 adlı radyo oyununda da anlatıldığı gibi, herkes yıldızları göremez. Çünkü, gözünü dünya işleri bürümüş bir kişinin gökte yıldızları, yerde çiçekleri görmeye vakti, imkânı ve nihayet kabiliyeti kalmamaktadır. Yeryüzü gurbetinin tuzaklarla dolu düzeni, hasreti dindirmeye fırsat vermemektedir: Tanrı sizi acılarla besliyor Ondan bile faydalanamazsınız Gökler uçar gider de üstünüzden Hep uzaktan merhaba, uzanamazsınız. (Sergi)29 Gecede Hatırlamak30 şöyle başlar: Akşam oldu Tanrı dünyasına baktı Yorulmuş bitkin, dinlenmesi için Uykuları saldı. “Uykunuzu dinlenme vakti kıldık; geceyi bir örtü yaptık.” meâlindeki âyetleri31 hatırlatan bu mısralardan sonra, her şey uyurken, “eski tazeliğinde bir yürük hayal”le uyanan insan, Tanrı’dan kaçmanın imkânsızlığı ile yüz yüze kalır: Çıplaklığı çirkin, Tanrı’ya karşı Gözlerinin üstünde bir zalim ışık Kapısız odalarda aydınlıkta kaldı. Işığın “zalim” görünmesi, bir günahı aydınlatışından da olabilir, aczin verdiği çaresizlik ve öfkeden de. 26 a.g.e., s. 122 27 Şiirler IV, s. 57 28 Radyo Oyunları I, s. 17-31 29 Şiirler I, s. 207 30 a.g.e., s. 320 31 Kur’ân-ı Kerîm, LXXVIII / 9-10 (Nebe’) İbrahim Demirci SÜİFD / 18 196 Behçet Necatigil, insanın Tanrı ile münasebetlerinin istikrarsız oluşunda, itaat ile isyanın peş peşe gelişinde, içinde yaşadığımız çağın şartlarının da suçlu olduğunu düşünmektedir: Demin ezan okundu, uydum Tanrı çağrısına Derken yollara düştüm, dik açı bacakların Birleştiği nokta Suç benim miydi, çağ. (Çember)32 Allah’ın insana verdiği çeşitli nimetler karşısında tavrımızın nasıl olması gerektiğine ışık tutan bir dörtlük: Türlü garnitürleri yaşamanın Yalın ekmek bulduk da garnitür Kork fazla olandan Tanrı’ya isyan olur. (Garnitür)33 Hayatı ilâhî hikmet açısından yorumlayan ve bize az çok Yunus Emre’yi hatırlatan bir şiir, Bir Bir Daha Bir Daha34 Tanrı imtihan eder Tekrar imtihan eder Kul hazır ümitler Kendi öyle zanneder. Kiminde hafif geçer Hattâ bir şey sorulmaz Kiminde bu kaçıncı Çokları isyan eder. Değişik konular Ne belli bir kitap Behçet Necatigil’in Şiirlerinde Allah ve Din SÜİFD / 18 197 Geçilir ince köprü Herkes mutlu olamaz Boşunadır çareler. Onu neye bıraktı Sır gözetir Tanrı Kutsal aydınlığına Sırları kalkan eder. Sırları anlayamayanlar, ardındaki kutsal aydınlığı göremeyenler, “boşluk” içindedirler. Dalar35 şiirinde bu gerçeğe işaret edilir: Her yol bir yerde biter Herkes bir yol bir çarşı Orda alışverişler Ya bir boşluk, ya Tanrı Gördüm evlere evlere. 19 Mayıs 1979 tarihinde yazdığı Duyuru36 şiiri şöyle: Ezanlar okunuyor Tanrı’ya çağrı Kiminin her an içinde Kiminin duymadığı. Şiirler yazılıyor İçlerinde sancı, Kiminin her an içinde Kiminin tınmadığı. Mezarlar kazılıyor Geçeğe ulaştırıcı Kiminin her an içinde Oralı olmadığı. 35 Şiirler III, s. 202 36 Şiirler IV, s. 131. İbrahim Demirci SÜİFD / 18 198 Necatigil’in Tanrı çağrısı ile şiiri birlikte anışı, dikkat çekicidir. Bu durum, “din”, “sanat” ve “ahlâk” müesseselerinin, “bilim”, “politika”, “ekonomi” gibi maddî müesseseler karşısındaki, ister istemez ilâhî-metafizik vasıflar taşıyan mahiyet ve menşe’ birliğini hatırlatıyor.37 Behçet Necatigil’in şiirlerinde peygamberler tarihinden, evliya menkıbelerinden, tasavvuf kültüründen , ahlâk ilkelerinden yansıyan, dolayısıyla din ile bağlantılı sayılabilecek pek çok motif vardır. Ancak bunlar, bağımsız temalar halinde olmayıp reel hayatın çeşitli yönlerine ışık tutan yardımcı unsurlar mahiyetindedir. Dinin gerek ferdî yaşantı, gerek sosyal müessese olarak bazı tezahürlerinden söz edilen birkaç şiir üzerinde daha durmak istiyorum. Necatigil, 18 Haziran 1939 tarihli Cuma Günleri38 şiirinde, “Cumaları dâim, ikindiden sonra” akrabaları ve annesi için “Çocukluğumun iklimini taşıyan Yâsin / Mübarek ruhunu bulur mu bilmem” diyerek Yâsin okuduğunu, sonra “bir hafta süren matem”in yeniden başladığını anlatır. Yıllar sonra İranlı yazar Sadık Hidayet’ten çevirdiği Kör Baykuş romanında, 17 numaralı dipnotta şu cümlesini görüyoruz: “Cuma akşamları, bizde de ölmüşlerin ruhuna Yâsin okunurdu.” 39 Bu cümle nasıl yorumlanabilir? Türk insanı, gerçekten ölmüşlerinin ruhlarına Yâsin okumayı artık bırakmış mıdır? Yoksa Necatigil, kendisinin ve çevresinin Yâsin’den uzaklaştığını görmekle, bütün ülkeyi de öyle mi zannetmiştir? Yanlış yorumlamıyorsam, çok üstü kapalı bir biçimde “yoksun kalmış ve yok sayılan” halk ile, “gözlerinde doğmayacak bir güneşin özlemini” taşıyan gençlik arasındaki çatışmayı dile getiren Siyah Beyaz40 şiirinde, çatışmanın sorumluları olarak; “yaşanan zaman”, (dökülen ve deli) “kan”, “herkes” veya “sen ben kavgası” ile birlikte “din” de sayılmaktadır. Burada mutlak ve mücerret mânâda dinin mi, yoksa sosyal bir vâkıa olarak dinin mi söz konusu edildiği, tartışmaya açık bir durumdur. Ülkemizin terör batağına saplandığı, cinayetin kahramanlık sayıldığı, suçluların yakalan-a-madığı veya cezalandırıl-a-madığı bir dönemde, 1979 yılında yazdığı, başlık konulmamış bir şiirinde Behçet Necatigil, dini bir hukuk düzeni olarak savunma gereği duymuştur:41 Ben en Türkçe sözlüklerde bile diri Bir sözle başlarım söze: Kısas – önce onu analım. Kapalı mı kapı iyi Zil çalmaz değil mi iyi Perdeler de inik iyi Kendimize dönelim şimdi. 37 Bu konuda geniş, karşılaştırmalı ve ayrıntılı bir değerlendirme için Bkz. Doğu ve Batı Arasında İslâm, Aliya İzzetbegoviç, çev. Salih Şaban, Nehir Y. İst. 1987. 38 Şiirler IV, s. 43. 39 Kör Baykuş, Sadık Hidayet, çev. Behçet Necatigil, Varlık Y., İstanbul , 1977, s. 44. 40 Şiirler II, s. 147. 41 Şiirler III, s. 360. Behçet Necatigil’in Şiirlerinde Allah ve Din SÜİFD / 18 199 Bu özümüzde dönüş çağrısının “kapalı kapılar”, “inik perdeler” ardında yapılmasının kanaatimizce üç sebebi olabilir: 1. Necatigil’in mizacındaki çekingenlik, 2. Kısas’ı savunmanın yürürlükteki kanunlar önünde “devletin temel nizamlarını dînî esaslara göre tebdîl ve tağyîr” suçlamasına maruz kalacağı endişesi, 3. Kendimize dönüş için en sağlıklı metodun meydanlara dökülerek bağırmak değil, gizli köşelere çekilerek hazırlanmak olduğunu düşünüş. Bu muhtemel sebeplerin üçünün de aynı oranda geçerli ve etkili olduğunu söyleyebiliriz. Bütün bu örneklere bakarak şu sonuçlara ulaşabiliriz: 1. Behçet Necatigil, ailesinden tevarüs ettiği Allah inancını ve din duygusunu, kendi hayatında ve yansıtmaya çalıştığı orta hâlli insanların hayatlarında yer aldığı ölçüde şiirine de taşımıştır. 2. Öteki şiirlerinde olduğu gibi Allah ve din temalarını işlediği şiirlerinde de, dil ve anlatım, önceleri Garip şiirine yakın bir yalınlık ve doğrudanlık taşırken, zamanla divan ve tasavvuf şiirinden de yararlanan bir doğrultuya girmiş, böylece çeşitli çağrışımlara açık bir yoğunluk ve kapalılık kazanmıştır. 3. Allah inancına ve dine ilişkin temalar, Behçet Necatigil şiirinde bir aşk ve ülkü konusu olarak değil, hayat ve benlik algısının unsurları olarak yer almıştır. IN BEHCET NECATIGIL’S POETRIES ALLAH AND RELIGION İbrahim Demirci Behcet Necatigil has conveyed belief of God and sense of religion which he inherited from his family to his poetry in the way that he showed in his life and average people had in their lives. Like in his other poems, in the course of time language and expression have taken into the direction in which they made use of diwan and mystical poetry in his poems having the themes of God and religion as well. They used to have simplicity and direction similar to the Garip poem. In this way, they have gained intensity and obliqueness exposed to various evocations. The themes concerning the belief of God and religion have occurred in the poetry of Behcet Necatigil as the elements of life and selfrespect, rather than the subject of love and ideal. :¾ xUz .5@ o $% ( ª C h.`0 H.5@  &R $ &€. KM $%0 H.5@ :=' 9XC z:¾ xU o m= (  ¢ .$% X5 $M /D9 j' $ H C KM ( &0 5X ( &X5 N .5@ -d3 H o C ;C HMN H.5@ . ^`= ( (% •!  \N~ .5@c HMN o $O ( V, •!  n